Pozorność umowy o pracę- konsekwencje dla pracownika i pracodawcy

Zakład Ubezpieczeń Społecznych bardzo często korzysta z uprawnień, które mu przysługują w zakresie przeprowadzenia kontroli płatników składek w zakresie zasadności i podstawy zgłoszenia ubezpieczonych do ubezpieczeń społecznych. Zazwyczaj ZUS zaczyna się interesować zgłoszeniem do ubezpieczeń pracownika, gdy ten w dość krótkim czasie od zgłoszenia zaczyna korzystać ze zwolnień lekarskich. Bardzo dużo osób jest zbulwersowanych postawą organu rentowego, nie mniej jednak należy pamietać, że są dwie strony medalu. Owszem często ZUS przesadza z kontrolami, a później z wydawanymi decyzjami, gdzie ubezpieczony przed sądem ubezpieczeń społecznych musi udowadniać, że pracował. Z drugiej strony trochę będę bronić ZUS (sic!), albowiem należy pamiętać, że wszelkie świadczenia w razie choroby lub macierzyństwa są wypłacane ze środków publicznych. Nawet jeśli płatnikiem zasiłków jest płatnik składek (co do zasady pracodawca), to później z wypłaconych zasiłków rozlicza się on za pośrednictwem deklaracji DRA z ZUS. Tym samym bezpośrednio albo pośrednio zasiłki są płacone z funduszu chorobowego lub wypadkowego.

Należy zauważyć, że rynek usług powoduje wzmożone kontrole ZUS. Co można sobie pomyśleć, gdy biuro rachunkowe na swojej stronie internetowej oferuje usługi otrzymania wysokich zasiłków chorobowych i macierzyńskich przy niskim wkładzie. Mogę to porównać do Amber Gold- oferujemy duży zysk przy niskiej inwestycji. Pracownicy ZUS w KSI (Krajowy System Informatyczny), nie widzą jakie dany ubezpieczony ma intencje. Należy pamietać, że od roku 2016 w KSI działa algorytm, który typuje płatników do kontroli z uwagi na duże ryzyko naruszenia przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych.

8 marca 2021 r. miałam przyjemność wygłosić referat naukowy na Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej KOBIETA I PRAWO, pt. : „Przedsiębiorcza kobieta versus ZUS w zakresie kwestionowania podstawy wymiaru składek przez organ rentowy w przypadku choroby i macierzyństwa”

Na konferencji poruszyłam problem dotyczący kwestionowania podstawy wymiaru składek, która deklarują kobiety jeśli prowadzą działalność gospodarczą. W niniejszym wpisie nie będę tej problematyki poruszać, albowiem po konferencji zostanie wydana książka, w której wszystko zostanie przeze mnie opisane.

We wpisie zostana zinterpretowane dwa możliwe scenariusze.
1) ZUS kwestionuje umowę o prace- strona się odwołuje.
2) Strona się nie odwołuje od decyzji ZUS.

Pozorność umowy

Stosunek pracy powstaje wskutek zgodnego oświadczenia woli. Tym samym do nawiązania stosunku pracy nie można nikogo zmusić, ani nakazać podpisania umowy o pracę. Oznacza to, że strony w swobodny sposób kreują swoją relację. Nie mniej jednak, aby doszło do nawiązania stosunku pracy, żadne z oświadczeń woli złożone przez strony nie może być obarczone wadą, która może powodować nieważność. Jeśli strony zawrą umowę o pracę, ale od początku będą wiedziały, że jest ona zawarta dla pozoru, pracownik nie będzie wykonywać pracy, a umowa ma jedynie na celu otrzymanie w przyszłości świadczeń z ubezpieczenia społecznego , jest ona obarczona sankcją nieważności.  Nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru (art. 300 kodeksu pracy w zw. z art. 83 § 1 zdanie pierwsze kodeksu cywilnego).  Jednakże jeśli umowa nie jest zawierana dla pozoru, a strony nawet od początku zawarcia stosunku pracy wiedzą, że stosunek pracy jest nawiązywany, aby w przyszłości pracownik otrzymał wyższe świadczenia z ubezpieczenia społecznego, nie można stwierdzić nieważności umowy o pracę. Stanowisko, zgodnie z którym kwestionowanie przez organ tytułu do ubezpieczenia społecznego kobiet ciężarnych nie może wynikać wyłącznie na tej podstawie, że celem nawiązania stosunku pracy jest wola uzyskania w przyszłości zasiłku chorobowego czy zasiłku macierzyńskiego jest gwarancją równych praw dla wszystkich pracowników oraz wprowadza zakaz automatycznego odmawiania przez zakład ubezpieczeń społecznych świadczeń z ubezpieczenia społecznego kobietom spodziewającym się dziecka wyłącznie z uwagi na podjęcie pracy w okresie ciąży. K. Stępnicka, Pozorność umowy o pracę zawartej w okresie ciąży. Glosa do wyroku SN z dnia 29 czerwca 2017 r., III UK 172/16, LEX/el. 2019.

Jak słusznie podsumował Sąd Najwyższy:„O ile w orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalony jest pogląd, że nie można przyjąć pozorności oświadczeń woli o zawarciu umowy o pracę, gdy pracownik podjął pracę i ją wykonywał, a pracodawca świadczenie to przyjmował. Nie wystarcza jednak jakakolwiek praca, gdyż znaczenie ma dopiero praca przewidziana dla stosunku pracy. Pozorność umowy wynikająca z art. 83 k.c. w związku z art. 300 k.p. zachodzi, gdy pomimo zawarcia umowy, praca nie jest w ogóle świadczona, ewentualnie okoliczności faktyczne jej wykonywania nie wypełniają cech stosunku pracy.” Postanowienie SN z 5.11.2020 r., II UK 228/19, LEX nr 3075374.

Odwołanie od decyzji ZUS

Niestety, często pomimo prowadzenia kilkumiesięcznej kontroli przez ZUS, zbierania przez organ rentowy materiału dowodowego w postaci dokumentów, list obecności, ewidencji czasu pracy, list płac, nierzadko kierowania zapytań do PIP, są wydane decyzje o fikcyjności zatrudnienia, a więc zawarcia umowy o pracę dla pozoru, w celu otrzymania świadczeń z ubezpieczenia społecznego przez „pracownika”. Jako praktyk i teoretyk prawa uważam takie decyzje ZUS za zbyt daleko idące. Nie dość , że taka decyzja jest przejawem retroaktywności organu rentowego, albowiem często zaczyna się on interesować podstawą zgłoszenia do ubezpieczeń społecznego z tytułu zawarcia umowy o pracę dopiero po kilku miesiącach, jak ubezpieczony rozpocznie korzystanie z zasiłków, a nie w chwili zgłoszenia. Po drugie decyzja ubezpieczeniowa wywiera skutki na stosunki prywatnoprawne, tj. zawarcie umowy o pracę, co uważam za niezgodne z dyspozycją art. 83 ust. 1 pkt  ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych: „art. 83. 1. Zakład wydaje decyzje w zakresie indywidualnych spraw dotyczących w szczególności: 1) zgłaszania do ubezpieczeń społecznych”. ZUS wydaje decyzję w zakresie między innymi zgłaszania do ubezpieczeń, a nie kwestionowania istnienia stosunku pracy.  Niestety praktyka pokazuje zupełnie inne realia.

Należy pamietać, że zgodnie z art. 83 ust. 2 ustawy o sus, od decyzji ZUS przysługuje odwołanie do sądu na zasadach określonych w kodeksie postępowania cywilnego.
Art.477 (8) § 1. Do właściwości sądów okręgowych należą sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych, z wyjątkiem spraw, dla których zastrzeżona jest właściwość sądów rejonowych.

Decyzja ubezpieczeniowa jest kierowana zarówno do płatnika składek (pracodawcy) oraz pracownika. Obie te strony mogą złożyć odwołanie. W takim wypadku pracownika nie wyrejestrowujemy z ubezpieczeń społecznych, jeśli pracuje powinien wykonywać nadal swoje obowiązki. Jeśli korzysta on ze zwolnień lekarskich to w takim wypadku należałoby się zwrócić z pisemnym zapytaniem do ZUS jak rozliczać absencje.

Niestety można zauważyć, że ZUS nadinterpretuje art. 110 § 1  kodeksu postępowania administracyjnego, zgodnie z którym organ administracji publicznej, który wydał decyzję, jest nią związany od chwili jej doręczenia lub ogłoszenia, i wydaje następnie decyzje zasiłkowe. Jeśli pracownik pobrał już świadczenia z ubezpieczeń, to ZUS wyda decyzję zasiłkową, tj. orzekającą na podstawie nieprawomocnej i nieostatecznej decyzji Ubezpieczeniowej (to częste nadużycie ZUS), o tym, że zasiłek nie przysługuje oraz zobowiązanie do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia (pamiętaj, że decyzja taka jest jednocześnie tytułem wykonawczym). Odwołując się od decyzji zasiłkowej obowiązkowo w petitum odwołania należy wnieść na podstawie art. 177 § 1 pkt 1 kpc o zawieszenie postępowania do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia postępowania  z odwołania od decyzji ubezpieczeniowej. Zgodnie z art. 177. § 1. Sąd może zawiesić postępowanie z urzędu  jeżeli rozstrzygnięcie sprawy zależy od wyniku innego toczącego się postępowania cywilnego.

Pamiętaj! Odwołanie od decyzji ubezpieczeniowej składane jest do Sądu Okręgowego. Odwołanie od decyzji zasiłkowej kierujemy do Sądu Rejonowego (art. 477 (8) § 2 pkt 1 kpc).

Aby odpowiedzieć na pytanie jakie są konsekwencje dla pracodawcy i pracownika stwierdzenia przez organ rentowy pozorności umowy o pracę, a więc fikcyjnej podstawy zgłoszenia do ubezpieczeń społecznych należy poczekać na prawomocny wyrok dotyczący sprawy ubezpieczeniowej.

Jeśli Sąd oddali odwołanie w zakresie sprawy ubezpieczeniowej, tym samym przegrane również będą sprawy zasiłkowe. Takie same skutki będą jeśli pracownik ani pracodawca nie złożą odwołań, a decyzja ubezpieczeniowa się uprawomocni. Co wtedy?

1) Jeśli ZUS orzekł, że umowa została zawarta dla pozoru i decyzja jest już ostateczna, oznacza to w praktyce że umowa została uznana za nieważną. W takiej sytuacji należy to rozumieć w ten sposób, że stosunek pracy nie istniał z uwagi na sankcję nieważności. 

Pamiętaj! Nie wydajemy w takiej sytuacji świadectwa pracy.

2) Skoro stosunek pracy nigdy, pod kątem prawnym nie istniał, tym samym nie mamy obowiązku wypłacenia ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop oraz innych świadczeń ze stosunku pracy. 

3) Należy pracownika wyrejestrować z ubezpieczeń społecznych, składając deklarację ZUS ZWUA z dniem jego zarejestrowania- kod wyrejestrowania 600 – inny powód. 

Pamiętaj! Nie można wyrejestrować pracownika z dniem decyzji ani jej ostateczności, albowiem stosunku pracy na gruncie prawa niejako nie było. Tym samym nie istniał tytuł do ubezpieczeń społecznych.

4) Należy dokonać korekty listy płac i wyzerować kwoty brutto wynagrodzenia, składki ZUS (skorygować dokumenty RCA, RSA, DRA)

5) Na gruncie podatku dochodowego od osób fizycznych należy uznać, że zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych do przychodów (świadczeń) wynikających z czynności, które nie mogą być przedmiotem prawnie skutecznej umowy nie stosuje się przepisów ustawy. Takie stanowisko zajął Dyrektor Izby Skarbowej w Poznaniu, wydając interpretację indywidualną z dnia 24 kwietnia 2008 r., nr ILPB1/415-70/08-2/RP: „Przedmiotem prawnie skutecznej umowy, w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 4 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, nie mogą być zachowania, które ze swojej istoty są sprzeczne z prawami przyrody, ustawą lub zasadami współżycia społecznego i w konsekwencji w ogóle nie mogą być określone w treści ważnej i wywołującej zamierzone skutki umowy. Chodzi więc o czynności, które w żadnych okolicznościach i warunkach, jakie przepisy prawa przewidują dla zawarcia wolnej od wad umowy, nie mogą być przedmiotem stosunku prawnego. Z postanowień art. 2 ust. 1 pkt 4 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych wynika następująca generalna zasada, że tylko przychody wynikające z zachowań, które w żadnych warunkach i okolicznościach nie mogą zostać zaakceptowane przez obowiązujący porządek prawny, nie podlegają opodatkowaniu”. Jak wynika z powyższego, przychód uzyskany w wyniku zawartej – pozornej umowy o pracę nie może podlegać opodatkowaniu i być traktowany na równi z przychodem ze stosunku pracy, ponieważ taki nie powstał. Dlatego po wykonaniu korekt dokumentów płacowych, płatnik powinien wystąpić do urzędu skarbowego o stwierdzenie nadpłaty podatku. Należy też skorygować koszty pracodawcy.

6) Można znaleźć stanowisko, że w takim wypadku powinno się zobowiązać pozornego pracownika do zwrotu wypłaconych świadczeń ze stosunku pracy, albowiem są one świadczeniem nienależnym.  Uważam, że jest to zbyt daleko idące stanowisko. Jeśli strony nie odwołały się od decyzji z innych przyczyn niż świadomość pozorności i próby obejścia prawa, a praca była faktycznie świadczona można się zastanowić nad ewentualnością umowy zlecenia za ten okres.

Wygrana

Oczywiście jeśli strony odwołają się do Sądu i zostanie wydany wyrok na korzyść płatnika i ubezpieczonego, stwierdzający, że umowa o prace nie została zawarta dla pozoru, w takim wypadku jeśli pracownik korzystał już ze świadczeń z ubezpieczenia społecznego ZUS będzie zobowiązany do wypłaty świadczeń. Niestety Sądy często orzekają w sprawach zasiłkowych o braku odpowiedzialności organu rentowego za niewypłacenie świadczeń w terminie i nie zasądzają odsetek, ponieważ ostatnia okoliczność niezbędna do ustalenia prawa do świadczeń została ustalona przed sądem.

Pamiętaj!

Sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych są zwolnione z kosztów sądowych. Jednak zawsze warto zastanowić się nad zasadnością skorzystania z pomocy fachowego pełnomocnika specjalizującego się w sporach z ZUS i prawa pracy. Możesz skontaktować się w tym zakresie ze mną.

Karolina Niedzielska